نظر اسلام در مورد ریاضت

پرسش : نظر اسلام درباره ریاضت چیست؟ و ریاضت چه اهداف و نتایجى را در پى خواهد داشت؟
پاسخ : «ریاضت» – که به گفته عارفان «مفتاح همه سعادت‏ها و کیمیاى همه دولت‏ها است»V}ابوسعید نامه، ص‏12.{V. همان مجاهدت و جهاد با نفس است که موجب مى‏شود آدمى، از حجاب‏هاى ظلمانى رهایى یابدV}شرح بر مقامات اربعین، صص‏74 – 76 و نیز نگا: فلسفه عرفان، ص‏267.{V. برخى آن را نوعى آمادگى براى سلوک معنوى دانسته‏اند.V}اشارات، ج‏3، نمط نهم.{V «ریاضت» براى جلوگیرى از حرکات افراطى در قواى شهویه، غضبیه و ناطقه است و این قوا را جهت کمال انسانى تعدیل مى‏کند. نفس انسانى داراى سه نیرو است که آنها را «نفوس سه گانه» نامیده‏اند: نفس شهوانیه، نفس غضبیه و نفس ناطقه و مجموع اخلاق پسندیده و ناپسند آدمى، از این سه نیرو نشأت مى‏گیرد. اگر «نفس شهوانیه» به سمت افراط پیش رود و وجود آدمى را مسخّر خویش سازد، به چارپایان بیشتر شباهت خواهد داشت، تا آدمیان. امّا اگر این نیرو تعدیل شود، انسان داراى عفت و ادب نفسانى مى‏گردد و به مقام اصلى خود بار مى‏یابد. اگر «نفس غضبیه» حاکم مطلق انسان شود و به صورت عادتى مستمّر با وى عجین گردد، او به درندگان بیشتر از انسان شبیه خواهد بود. امّا اگر این نیرو تعدیل گردد، آدمى متین، بردبار، نیک‏روش و دادگر خواهد شد؛ همان خصایص حسنه‏اى که زیبنده او است. «نفس ناطقه» نیز اگر تعدیل نشود، پست فطرتى، ترفند، خدعه‏گرى، چاپلوسى، مکر، ریا و تظاهر بر وجود آدمى چیره خواهد شد و اگر از جنبه افراط بازداشته شود، وى مى‏تواند در پرتو آن، دو نیروى دیگر (خشم و شهوت) را، رام خویش سازد و خود را به کسب دانش و ادب و خویشتن دارى از پستى‏ها رهنمون سازد.V}در این خصوص نگا: تهذیب الاخلاق، صص‏50 – 56.{V ریاضت عبارت است از وارد کردن نفس، به سختى‏ها و مشقّات بدنى و روحى و مخالفت با هوا و هوس و تعدیل سه قوه پیش گفته تا «سالک» بتواند به مقام معنوى خویش نایل شود و راه حق را بیابد. آموزه‏هاى اسلامى بر این امر مهر تأیید گذاشته و انسان‏ها را به مجاهدت با هوا و هوس و تعدیل قوا تشویق کرده است. قرآن کریم به منظور بیرون آوردن انسان‏ها از حجاب‏هاى ظلمانى تعلقات، جهاد با نفس و مخالفت با هواهاى نفسانى را به آنان توصیه و بر آن تأکید مى‏کند و براى آنکه در میدان جهاد با نفس (جهاد اکبر) موفق باشند، به صبر و استقامت و استعانت از حضرت حق دعوت مى‏فرماید:V}مقالات، ج‏1، ص 70.{V A}«وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»{A؛ V}عنکبوت (29)، آیه 69.{V؛ «و آنان که در راه ما مجاهده و کوشش کردند، به راه خویش هدایت مى‏کنیم». A}«وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ»{A؛ V}همان، آیه 9.{V؛ «و هر که بکوشد، تنها براى خود مى‏کوشد؛ زیرا خدا از جهانیان سخت بى‏نیاز است». روایات نیز آکنده از تأکید بر مجاهده با نفس و مبارزه با آن است و از هر کارى مهم‏تر تلقى شده است.V}نگا: میزان‏الحکمه، ج‏2، صص‏139 – 141.{V P}مردن تن در ریاضت زندگى است‏{E}رنج این روح را پایندگى است‏{P V}مثنوى معنوى، دفتر 3، بیت 3365.{V از دیدگاه اسلام راه و روش این ریاضت‏ها، راه‏ها و روش‏هاى تعیین شده است؛ یعنى، از آنجا که هر حجابى، اثر واقعى خاص خویش را دارد، از بین بردن آن نیز راه مخصوص به خود را در عالم تکوین دارد و نمى‏توان بر خلاف آن قدم نهاد و اگر کسى هم بر خطا رود، مطلوب خویش و اصلى را در ریاضت به دست نخواهد آورد. بر اساس فرهنگ اسلامى، فقط با «ایمان» و «عمل صالح» و آنچه که خداوند متعال و رسول و ائمه اطهار«علیهم السلام» دستور داده‏اند، رهایى از حجاب‏ها میسّر است: A}«قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى‏ وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ»{A؛ V}انعام (6)، آیه 71.{V؛ «بگو: حقیقت این است که هدایت، همان هدایت الهى است و بس و ما مأموریم در مقابل پروردگار همه عوالم، تسلیم بوده و تابع هدایت او باشیم». A}«وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»{A؛ V}همان، آیه 153.{V؛ «و اینکه، این است صراط مستقیم من، پس تبعیت از آن بکنید و از تبعیت کردن از راه‏هاى دیگر بپرهیزید که شما را از صراط مستقیم بازداشته و پراکنده مى‏کند بدانید این توصیه خداى متعال است به شما، باشد که راه تقوا را در پیش گیرید». به هر حال اصل ریاضت و مجاهدت در نظر اسلام، با انطباق آن بر واجبات و محرمات، مستحبات و مکروهات، امرى مقبول و تأیید شده است.V}مفاتیح‏الغیب، ص‏1077.{V اهداف ریاضت – بنابر آنچه که ابوعلى سینا نوشته است – سه چیز است: T}یک.{T غیر خداوند را از سر راه دور کند. T}دو.{T انسان از آن جهت که ترکیبى از عقل و شهوت است و پهنه وجودش صحنه کشمکش قواى سفلى و علوى است؛ براى سفر بدون مزاحم به سوى بالا، باید کارى کند که جنبه سِفْلىّ نفس (نفس اماره) مطیع و تسلیم جنبه عِلْوِىّ و عقلى (نفس مطمئنه) گردد؛ وگرنه به طور دائم در حال کشمکش و رفتن و بازگشتن و ترقى و سقوط خواهد بود. T}سوم.{T لطیف کردن و رقیق کردن روح است تا آماده قبول انوار و تجلیاتى شود.V}نگا: اشارات، ج‏3، نمط نهم؛ مقالات، ج‏2، صص 168 و 169.{V پس ریاضت براى خالص و پالایش کردن وجود آدمى است. P}بهر آن است این ریاضت وین جفا{E}تا برآرد کوره از نقره جفا{P V}مثنوى معنوى، دفتر 1، بیت 232.{V نتایج ریاضت نیز به حسب نوع و مرتبه و کمیت و کیفیت آن، متفاوت است؛ برخى که ریاضت‏هاى مشروعشان در حد پایین‏ترى است، مشاعر بالاتر حسى‏شان تقویت مى‏گردد و با چشم، گوش، لامسه، چشایى و بویایى، حقایق برتر را مى‏بینند، مى‏شنوند، لمس مى‏کنند، مى‏چشند و مى‏بویند. هر چه ریاضت دقیق‏تر، ژرف‏تر، گسترده‏تر و مداوم‏تر شود، مکاشفات و مشاهدات برترى حاصل مى‏گردد و هر چه باریک‏تر و لطیف‏تر گردد، تجلیات و انوار الهى بر قلب سالک مى‏تابد و خود را با وجه او مواجه مى‏بیند. به هر حال برآمد ریاضت مشروع، «تسلیم جان» شدن در مقابل جانان و فانى گشتن در وجه او و باقى ماندن به بقاى او است. P}این ریاضت‏هاى درویشان چرا است‏{E}کآن بلابر تن بقاى جان ماست‏{P P}تا بقاى خود نیابد سالکى‏{E}چون کند تن را سقیم و هالکى‏{P P}دست کى جنبد به ایثار و عمل‏{E}تا نبیند داده را جانش بدل‏{P V} همان، دفتر3، ابیات 3349 – 3351.

دکمه بازگشت به بالا