نظر اسلام در مورد ریاضت
پرسش : نظر اسلام درباره ریاضت چیست؟ و ریاضت چه اهداف و نتایجى را در پى خواهد داشت؟
پاسخ : «ریاضت» – که به گفته عارفان «مفتاح همه سعادتها و کیمیاى همه دولتها است»V}ابوسعید نامه، ص12.{V. همان مجاهدت و جهاد با نفس است که موجب مىشود آدمى، از حجابهاى ظلمانى رهایى یابدV}شرح بر مقامات اربعین، صص74 – 76 و نیز نگا: فلسفه عرفان، ص267.{V. برخى آن را نوعى آمادگى براى سلوک معنوى دانستهاند.V}اشارات، ج3، نمط نهم.{V «ریاضت» براى جلوگیرى از حرکات افراطى در قواى شهویه، غضبیه و ناطقه است و این قوا را جهت کمال انسانى تعدیل مىکند. نفس انسانى داراى سه نیرو است که آنها را «نفوس سه گانه» نامیدهاند: نفس شهوانیه، نفس غضبیه و نفس ناطقه و مجموع اخلاق پسندیده و ناپسند آدمى، از این سه نیرو نشأت مىگیرد. اگر «نفس شهوانیه» به سمت افراط پیش رود و وجود آدمى را مسخّر خویش سازد، به چارپایان بیشتر شباهت خواهد داشت، تا آدمیان. امّا اگر این نیرو تعدیل شود، انسان داراى عفت و ادب نفسانى مىگردد و به مقام اصلى خود بار مىیابد. اگر «نفس غضبیه» حاکم مطلق انسان شود و به صورت عادتى مستمّر با وى عجین گردد، او به درندگان بیشتر از انسان شبیه خواهد بود. امّا اگر این نیرو تعدیل گردد، آدمى متین، بردبار، نیکروش و دادگر خواهد شد؛ همان خصایص حسنهاى که زیبنده او است. «نفس ناطقه» نیز اگر تعدیل نشود، پست فطرتى، ترفند، خدعهگرى، چاپلوسى، مکر، ریا و تظاهر بر وجود آدمى چیره خواهد شد و اگر از جنبه افراط بازداشته شود، وى مىتواند در پرتو آن، دو نیروى دیگر (خشم و شهوت) را، رام خویش سازد و خود را به کسب دانش و ادب و خویشتن دارى از پستىها رهنمون سازد.V}در این خصوص نگا: تهذیب الاخلاق، صص50 – 56.{V ریاضت عبارت است از وارد کردن نفس، به سختىها و مشقّات بدنى و روحى و مخالفت با هوا و هوس و تعدیل سه قوه پیش گفته تا «سالک» بتواند به مقام معنوى خویش نایل شود و راه حق را بیابد. آموزههاى اسلامى بر این امر مهر تأیید گذاشته و انسانها را به مجاهدت با هوا و هوس و تعدیل قوا تشویق کرده است. قرآن کریم به منظور بیرون آوردن انسانها از حجابهاى ظلمانى تعلقات، جهاد با نفس و مخالفت با هواهاى نفسانى را به آنان توصیه و بر آن تأکید مىکند و براى آنکه در میدان جهاد با نفس (جهاد اکبر) موفق باشند، به صبر و استقامت و استعانت از حضرت حق دعوت مىفرماید:V}مقالات، ج1، ص 70.{V A}«وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»{A؛ V}عنکبوت (29)، آیه 69.{V؛ «و آنان که در راه ما مجاهده و کوشش کردند، به راه خویش هدایت مىکنیم». A}«وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ»{A؛ V}همان، آیه 9.{V؛ «و هر که بکوشد، تنها براى خود مىکوشد؛ زیرا خدا از جهانیان سخت بىنیاز است». روایات نیز آکنده از تأکید بر مجاهده با نفس و مبارزه با آن است و از هر کارى مهمتر تلقى شده است.V}نگا: میزانالحکمه، ج2، صص139 – 141.{V P}مردن تن در ریاضت زندگى است{E}رنج این روح را پایندگى است{P V}مثنوى معنوى، دفتر 3، بیت 3365.{V از دیدگاه اسلام راه و روش این ریاضتها، راهها و روشهاى تعیین شده است؛ یعنى، از آنجا که هر حجابى، اثر واقعى خاص خویش را دارد، از بین بردن آن نیز راه مخصوص به خود را در عالم تکوین دارد و نمىتوان بر خلاف آن قدم نهاد و اگر کسى هم بر خطا رود، مطلوب خویش و اصلى را در ریاضت به دست نخواهد آورد. بر اساس فرهنگ اسلامى، فقط با «ایمان» و «عمل صالح» و آنچه که خداوند متعال و رسول و ائمه اطهار«علیهم السلام» دستور دادهاند، رهایى از حجابها میسّر است: A}«قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ»{A؛ V}انعام (6)، آیه 71.{V؛ «بگو: حقیقت این است که هدایت، همان هدایت الهى است و بس و ما مأموریم در مقابل پروردگار همه عوالم، تسلیم بوده و تابع هدایت او باشیم». A}«وَ أَنَّ هذا صِراطِى مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»{A؛ V}همان، آیه 153.{V؛ «و اینکه، این است صراط مستقیم من، پس تبعیت از آن بکنید و از تبعیت کردن از راههاى دیگر بپرهیزید که شما را از صراط مستقیم بازداشته و پراکنده مىکند بدانید این توصیه خداى متعال است به شما، باشد که راه تقوا را در پیش گیرید». به هر حال اصل ریاضت و مجاهدت در نظر اسلام، با انطباق آن بر واجبات و محرمات، مستحبات و مکروهات، امرى مقبول و تأیید شده است.V}مفاتیحالغیب، ص1077.{V اهداف ریاضت – بنابر آنچه که ابوعلى سینا نوشته است – سه چیز است: T}یک.{T غیر خداوند را از سر راه دور کند. T}دو.{T انسان از آن جهت که ترکیبى از عقل و شهوت است و پهنه وجودش صحنه کشمکش قواى سفلى و علوى است؛ براى سفر بدون مزاحم به سوى بالا، باید کارى کند که جنبه سِفْلىّ نفس (نفس اماره) مطیع و تسلیم جنبه عِلْوِىّ و عقلى (نفس مطمئنه) گردد؛ وگرنه به طور دائم در حال کشمکش و رفتن و بازگشتن و ترقى و سقوط خواهد بود. T}سوم.{T لطیف کردن و رقیق کردن روح است تا آماده قبول انوار و تجلیاتى شود.V}نگا: اشارات، ج3، نمط نهم؛ مقالات، ج2، صص 168 و 169.{V پس ریاضت براى خالص و پالایش کردن وجود آدمى است. P}بهر آن است این ریاضت وین جفا{E}تا برآرد کوره از نقره جفا{P V}مثنوى معنوى، دفتر 1، بیت 232.{V نتایج ریاضت نیز به حسب نوع و مرتبه و کمیت و کیفیت آن، متفاوت است؛ برخى که ریاضتهاى مشروعشان در حد پایینترى است، مشاعر بالاتر حسىشان تقویت مىگردد و با چشم، گوش، لامسه، چشایى و بویایى، حقایق برتر را مىبینند، مىشنوند، لمس مىکنند، مىچشند و مىبویند. هر چه ریاضت دقیقتر، ژرفتر، گستردهتر و مداومتر شود، مکاشفات و مشاهدات برترى حاصل مىگردد و هر چه باریکتر و لطیفتر گردد، تجلیات و انوار الهى بر قلب سالک مىتابد و خود را با وجه او مواجه مىبیند. به هر حال برآمد ریاضت مشروع، «تسلیم جان» شدن در مقابل جانان و فانى گشتن در وجه او و باقى ماندن به بقاى او است. P}این ریاضتهاى درویشان چرا است{E}کآن بلابر تن بقاى جان ماست{P P}تا بقاى خود نیابد سالکى{E}چون کند تن را سقیم و هالکى{P P}دست کى جنبد به ایثار و عمل{E}تا نبیند داده را جانش بدل{P V} همان، دفتر3، ابیات 3349 – 3351.